Als stichting hebben we het initiatief genomen om een pop-up tentoonstelling te maken over de Poolse bijdrage aan de bevrijding van Nederland. We hebben en versie die buiten geplaatst kan worden en een versie voor binnen. Hier ziet u een impressie. Heeft u belangstelling voor deze pop up tentoonstelling eventueel in combinatie met een presentatie over onze Poolse bevrijders? Neem dan contact met ons op om te bespreken wat mogelijk is.

---

1: Polen bezet en opgedeeld

Op 23 augustus 1939 tekenden Nazi Duistland en Sovjet Rusland een niet aanvalsverdrag, bekend onder de naam ‘Molotov-Ribbentroppact‘. ‘Hierin regelde ze de verdeling van Oost-Europa en de deling van Polen.

Door dit ‘niet-aanvalspact’ was Hitler verzekerd van Stalins steun bij de Duitse inval van Polen op 1 september 1939, waarmee de Tweede Wereldoorlog begon. De Sovjet-Unie viel op 17 september vervolgens vanaf de andere kant aan. Snel daarna, op 22 september 1939, hielden de Sovjets en Duitsers in Brest-Litovsk een overwinningsparade: Polen is opgedeeld.

Het derde stuk Polen, het Generaal-gouvernement, kwam ook onder nazi-regime en werd geleid door de oorlogsmisdadiger Hans Frank, bijgenaamd ‘de slachter van Polen’. Deze bijnaam was het gevolg van het schrikbewind van de Duitsers. Iets waaraan ook de Russen zich schuldig maakten in het oosten.

Meer weten?

• Wielu?, een onbekend stukje geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog over het Poolse Guernica;
• De voorgeschiedenis: Polen in het interbellum;
• Op  de website “Polen in Beeld” is een fotogalerij van Polen in de Tweede wereldoorlog en we schreven in twee delen over deze belangrijke periode in de geschiedenis van het land. Deel 1 behandelt het begin tot de zomer van 1944. Deel 2 start met de Opstand van Warschau.

2: Deportatie door de Sovjet-Unie

Na de splitsing van Polen deporteerde de Sovjet-Unie bijna een miljoen Polen naar de Sovjet-Unie. Een kwart hiervan werd verbannen naar werkkampen, terwijl een ander deel gewoonweg vermoord werd.
Vanuit de Siberische kampen ondernamen sommige Polen ontsnappingspogingen naar met name Frankrijk en Engeland. Het merendeel kwam vrij uit de kampen toen nazi-Duitsland in 1941 de Sovjet-Unie binnenviel. Sovjet-Unie kwam in het geallieerde kamp en Stalin sloot een overeenkomst met de Poolse regering in ballingschap. De gevangen Polen kwamen vrij en konden zich aan te sluiten bij diverse Poolse legeronderdelen in de Sovjet-Unie of in het Westen.
Dit moest, uit angst voor represailles door de Duitsers tegen hun in Polen achtergebleven familie, wel onder een schuilnaam.

Meer weten?

• Twee bijzondere vluchtverhalen uit de Sovjet-Unie van soldaat Wojtek naar Monte Casino in Italië en Józef en zijn Emilia naar Driel;
• Over de moord van Poolse officieren bij Katy? en de omgang met de herinnering aan deze moord (let op de foto bij deze berichten kan als schokkend worden ervaren).

3: Deportatie door nazi-Duitsland

Ook nazi-Duitsland deporteerde Polen om ze als dwangarbeider in te zetten, en ook veel van deze Polen ontsnapten en kwamen in geallieerde legers terecht. Een voorbeeld hiervan is Henryk Kubinski (1925, ) die van mei 1940 tot en met november 1943 dwangarbeid verrichtte op een Duitse boerderij. Eind november 1943 sloot hij zich, volgens zijn dagboek, noodgedwongen aan bij de Wehrmacht en werd gestationeerd nabij de Franse-Belgische grens.

In augustus 1944 kwam de kans waar Kubinski en vijf andere Polen, die in hetzelfde regiment dienden, op gewacht hadden: ze lieten zich bewust krijgsgevangen nemen door Engelse militairen. Daarmee kwam hun oorlog als Duitse soldaat tot een einde.

Na een week in krijgsgevangenschap kwam er een Poolse officier langs en de mannen boden zich aan als vrijwilliger bij de Poolse troepen. Hiermee ving hun oorlog als geallieerde soldaat aan! Helaas arriveerde hij te laat om de training in Schotland tijdig te doorlopen en te kunnen worden, ingezet als parachutist bij Driel. Kubinski (schuilnaam: Rusin), werd in mei 1945 ingedeeld bij het bezettingsleger in de regio Kleef.

4: Geallieerden in plaats van Poolse strijdkrachten

Polen vluchtten grotendeels naar Engeland, onder andere via Scandinavië. In Schotland en Frankrijk werden de eerste Poolse strijdkrachten georganiseerd. In juli 1940 werden de eerste Poolse vliegeniers klaargemaakt voor de strijd. Een eerste belangrijk wapenfeit kwam op naam van de Poolse piloten staan die meevochten in de Slag om Engeland in de zomer van 1940.

In 1941 werd bovendien de 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade opgericht, onder leiding van generaal Stanislaw Sosabowski. De parachutisten hadden als doel ingezet te worden bij de bevrijding van Polen. Doelstelling was de brigade via de korste weg (de lucht) in te zetten bij de bevrijding van Polen.

In 1942 werd de 1e Pantserdivisie opgericht, met Generaal Stanislaw Maczek als commandant.

In 1944 waren de Poolse strijdkrachten klaar om, samen met de andere geallieerden, in actie te komen. In plaats van ingezet te worden bij de bevrijding van hun vaderland werden zij ingedeeld bij de geallieerden en streden zij voor de bevrijding van West-Europa.

Tankcommandant W?adys?aw Kohutnicki herinnert zich zestig jaar na de oorlog nog dat hij en zijn kameraden zo snel mogelijk naar ‘het vrije Polen’ wilde: ‘’Overal waar de Poolse genie een brug bouwde, stond er bij hoeveel kilometer het nog was tot Warschau. We telden de kilometers [af]’’.

Meer weten?

• Over de Poolse bijdrage aan de Slag om Engeland? Bekijk bijvoorbeeld een Channel 4 documentaire, lees hoe een Britse krant antwoord geeft op de vraag “Waarom vernederde Groot Brittannië Poolse piloten?” of maak kennis met het 303 squadron ‘a bunch of Poles’.
• Over de film ‘Strangers’ die in 1942 in Groot Brittannië verscheen over de Polen in Schotland.
• Onderstaande via van een minuut laat u snel kennismaken met het 303 squadron en hun prestaties. Het is een promo van een 80 minuten durende documentaire van Tomasz Magierski:

5: Maczek en de 1ste Poolse Pantserdivisie

Commandant Generaal Stanislaw Maczek leidde zijn 1e Poolse Pantserdivisie, van 15.000 man sterk, via Frankrijk, België en Nederland naar nazi-Duitsland. In 1944 bevrijdden zij Breda. Tot grote verbazing van de inwoners van Breda kwamen hun bevrijders niet uit Engeland of Amerika, maar uit Polen! Maczek wordt door zijn bevel om burgerslachtoffers en schade aan steden te vermijden herinnerd als een man die op humane wijze oorlog voerde. Onder andere Breda bleef hierdoor grote oorlogsschade beperkt.

Mede daarom worden Maczek en zijn divisie in Breda als helden beschouwd. Er zijn diverse monumenten in de stad die aan hem herinneren. Ook verleende Breda Maczek het ereburgerschap. Hij werd in 1994 begraven op het Poolse ereveld in deze stad. Maczek zelf zag zijn militaire werk vooral als ‘zijn plicht’.

Maar niet alleen in Breda wordt de 1e Poolse Pantserdivisie geëerd: ook in bijvoorbeeld Axel (waar een monument speciaal herinnert aan kolonel Szydlowski), Kapelse Veer en Emmen zijn monumenten die aan hem en zijn divisie herinneren.

Meer weten?

Klik door op de bovenstaande links of ga door bij het volgende doek.

6: ‘Bevrijdingsroute’ van de Pantserdivisie

De kaart op dit doek laat zien welke tocht de mannen van Maczek door bezet Frankrijk, België en Nederland gemaakt hebben. Ook in Oost-Nederland was de deelname aan de bevrijding van plaatsen als Emmen en Veendam groot. Tevens werd een kleinere plaats als Vlagtwedde (Groningen) door de Polen bevrijd.

De tocht eindigde in het Duitse Wilhelmshaven en de divisie bleef nog tot maart 1947 als bezettingsmacht in Noordwest-Duitsland. Na een terugkeer naar Engeland werd de divisie in 1949 gedemobiliseerd en verspreidden de mannen zich over heel de wereld. Slechts een klein gedeelte ging terug naar Polen.

Meer weten?

• Lees over de bevrijding van Drenthe en bekijk de foto’s en video’s;
• Bekijk een selectie foto’s van de bevrijders in Brabant;
• Maak kennis met de bijzondere bevrijding van Poolse vrouwen door de mannen van Maczek.

 

7: Arnhem in plaats van Warschau

De andere Poolse strijdkrachten die Nederland trachtten te bevrijden, werden geleid door generaal Stanislaw Sosabowski (1892, Galicië). Na de Duitse aanval op Polen vluchtte hij via Frankrijk naar Groot-Brittannië. Daar richtte hij de 1e Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade op en werd haar bevelhebber.

Het ultieme doel van de Poolse regering in ballingschap en de Poolse troepen was de bevrijding van Polen. De parachutisten van Sosabowski waren dan ook overtuigd gedropt te worden bij hun landgenoten in Warschau, toen daar in augustus 1944 de opstand begon.

Uiteindelijk werden zij echter in september ingezet bij operatie Market Garden, waar Sosabowski volgens zijn memoires eens op een damesfiets zijn troepen inspecteerde.

Meer weten?

• In het dossier over de brigade schreven we ook over de oprichting van de brigade en de bijzondere geschiedenis van hun vaandel voordat we ze volgen bij hun inzet in Driel;
• Maak kennis met de opstand van Warschau die begon op 1 augustus 1944 en bittere strijd die nog in Polen woedde toen de parachutisten ingezet werden bij Arnhem;
• Lees enkele uitspraken van veteranen op de pagina Poolse ‘Arnhem Boys’.

8: Inzet, zondebok en eerherstel

Operatie Market Garden zorgde voor de bevrijding van grote delen van Zuid-Nederland. De operatie zou uiteindelijk echter de boeken ingaan als een mislukking: Arnhem bleek ‘a bridge too far’ voor de geallieerden. Sosabowski werd door de Britse generaals Montgomery en Browning onterecht verantwoordelijk gehouden voor deze mislukking, waarna hij het leger verliet. Hij keerde niet terug naar Polen en stierf in 1967 in Groot Brittannië.

De Poolse brigade vocht tijdens deze operatie gedeeltelijk mee in Oosterbeek en bevrijdde Driel. Daarmee ontstond een bruggenhoofd waardoor de in Oosterbeek ingesloten Britten en Polen konden ontsnappen. Bij deze gevechten lieten 97 Poolse soldaten het leven.

In tegenstelling tot de Britse bevelhebbers beschouwden de inwoners van Driel Sosabowski en zijn parachutisten als helden en bevrijders. De tijd leert dat de bevolking van Driel hierin gelijk had. Inmiddels is Sosabowski volledig gerehabiliteerd. Dit lijkt onder andere uit het eerbetoon van de Britse veteranen met de plaquette bij het monument in Driel en de Nederlandse onderscheidingen voor de brigade en de generaal in 2005.

Meer weten?

• In het dossier over de brigade beschreven we over de inzet van de Poolse para’s bij Driel en in Oosterbeek, bijvoorbeeld aan de hand van het boek van Correspondent Marek ?wi?cicki ‘De Roode Duivels van Arnhem’. Het eerste boek over de Slag om Arnhem;
• Luister hoe veteraan Jaroch verteld over zijn ervaringen:
  
• Luister hoe Jozef Wojciechowski vertelde over de Valburg conferentie waar Sosabowski de zwarte piet krijgt toegespeeld:
• Lees meer over het eerherstel en de Militaire Willemsorde voor de brigrade en de postume Bronzen Leeuw voor Sosabowski.

9: Verbonden door vriendschap en dankbaarheid

De dankbaarheid van de inwoners van Driel voor generaal Sosabowski en zijn mannen komt bijvoorbeeld tot uiting in twee monumenten in de gemeente. Op het Polenplein werd in 1961 al het Polen monument onthuld door Sosabowski zelf. Het is een monument voor de 1e Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade. Hierbij is een plaquette aangebracht met de namen van de 97 gesneuvelde parachutisten van de brigade.

De herdenking begon echter al eerder, gelijk in 1945 met een (later) jaarlijkse bijeenkomst rond 17 september. In 1945 vond deze bijeenkomst plaats bij de Poolse graven in Driel. Deze werden later echter bij de andere Poolse graven in Oosterbeek op de Airborne begraafplaats geplaatst.

De voormalige gemeente Heteren, waar Driel bij hoorde, in 1954 het ereburgerschap aan Sosabowski. Recenter, in 2006, werd op initiatief van de Britse veteranen een monument voor Sosabowski onthuld. In Driel wordt ieder jaar een herdenking gehouden op de zaterdag van het herdenkingsweekend.

Meer weten?

Maak kennis met de Stichting Driel-Polen die al jaren verantwoordelijk is voor de herdenkingen en het realiseren van een informatiecentrum in Driel.

10: Poolse vliegeniers: Helden in de lucht

De Poolse vliegeniers waren ingedeeld bij de geallieerde luchtmacht en werden voor verschillende taken ingezet. Zo hielpen ze bij bombardementen op doelen in Duitland, waarvoor ze (vanuit Engeland) over Noord-Nederland vlogen.

Naar schatting is de eenheid ‘300 Polish Bomber Squadron’, opgericht in juli 1940, bijna 4.000 keer uitgevlogen. Het is niet precies bekend hoeveel Poolse vliegeniers hun laatste rustplaats in Nederlandse wateren hebben gevonden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het moeten er, rond de Waddeneilanden in de Noordzee en in het IJsselmeer, in ieder geval een flink aantal zijn. Al in september 1941 werden de Poolse vliegeniers in de krant “helden-der-lucht” genoemd met maar één doel: “wraak voor het hun land aangedane onrecht”.

Ook de in 1940 in de Slag om Engeland al succesvolle jachtvliegers komen boven Nederland in actie wat leidt tot Poolse slachtoffers.

Meer weten?

• Bij doek 4 vindt u op deze pagina een aantal links die u meer vertellen over de Poolse vliegers tijdens de Slag om Engeland?
• een boven Nederland gesneuvelde Spitfire piloot

11: Rust in vrede na 76 jaar

In september 2016 haalde het ministerie van Defensie een Vickers-Wellington bommenwerper uit het IJsselmeer naar boven, met de stoffelijke resten van drie Poolse vliegeniers. Hiermee zijn alle bemanningsleden geïdentificeerd, ook zij die in de oorlog al zijn geborgen. De laatste twee, Henryk Sikorski en Maciej Socharski, werden in 2017 herbegraven in aanwezigheid van Sikorski’s zoon, die zijn vader nooit gekend heeft. De geëmotioneerde zoon betoonde zich na afloop van de begrafenis voor de camera dankbaar tegenover Defensie voor de berging van het overschot van zijn vader: ‘’Op deze dag is de Tweede Wereldoorlog [voor mij] eindelijk afgelopen.”

Meer weten?

• Ten tijde van de ontdekking en de berging schreven we een artikel over de Poolse bommenwerper en haar bemanning die geborgen is in het IJsselmeer;
• Van de herbegrafenis staat op Youtube een fotoimpressie.

12: Onze bevrijders niet welkom in de Volksrepubliek Polen

Midden en Oost-Europa valt, na de capitualitie van nazi-Duitsland, in de invloedsfeer van de Sovjet-Unie en het communisme. Polen die meevochten bij de westerse geallieerden of in Polen in het verzet worden in de Volksrepubliek Polen vervolgd, gevangengezet of zelfs na een showproces ter dood veroordeeld.

Meer dan driekwart van de Poolse militairen die meevochten in het Westen besloot dan ook om niet terug te keren en vestigde zich elders. De monumenten in Nederland voor de Polen konden volgens het Gereformeerd Gezinsblad dan ook gezien worden als ‘’hulde betonen aan hen, die voor onze vrijheid hebben gestreden, zonder deze voor zichzelf te hebben verkregen’’.

De Poolse bijdrage aan de bevrijding van West-Europa was groot. Er vochten aan de zijde van de westerse geallieerden 250.000 Poolse militairen mee. Dit maakt Polen qua getal de vijfde in de rij van de westerse geallieerden.

Meer weten?

Misschien wel het meest aanspreken verhaal van de vervolging in de Volksrepubliek is het verhaal van de verzetsheld Pilecki. Over zijn leven verscheen recent het boek ‘Vrijwillig naar Auschwitz. Pilecki werd na een showproces in 1948 geëxecuteerd. In recentere jaren staat hij weer in de belangstelling.

13: Eerherstel in Nederland

De rol van de Polen bij de bevrijding van Nederland is altijd een ondergeschoven geschiedenis gebleven in ons land. Desondanks werden de Polen lokaal, bijvoorbeeld door de bewoners van Driel en Breda, beschouwd als helden, als bevrijders. Dit geldt met name voor generaal Sosabowski in Driel en Maczek in Breda.

De dankbaarheid vanuit de Nederlandse staat kwam pas in 2005 concreet tot uitdrukking, door de toekenning van de hoogste Nederlandse dapperheidsonderscheiding, de Militaire Willems-Orde aan de 1e Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade en de (postume) toekenning van de Bronzen Leeuw aan generaal Sosabowski.

In mei 2019 is in Brede begonnen met de bouw van het Generaal Maczek Memorial, als eerbetoon aan de Poolse strijders die, onder leiding van Maczek Breda in 1944 hebben bevrijd. Het monument komt bij het Poolse ereveld waar ook Maczek zelf begraven ligt.

Meer weten?

• Lees over het eerherstel en de Militaire Willemsorde voor de brigrade en de postume Bronzen Leeuw voor Sosabowski;
• Maak hier kennis met het ontwerp van het Maczek Memorial.

14: Herinnering aan bevrijders Vlagtwedde

Half april 1945 arriveerde de 1e Poolse Pantserdivisie in Vlagtwedde (Groningen). De divisie was gelegerd in de vesting Bourtange. De Polen stuitten in het dorp op grote Duitse tegenstand. Op 13 april werd een Poolse tank door een granaat getroffen. De drie inzittende Poolse militairen waren op slag dood. Pas dagen daarna werden hun verkoolde lichamen uit de tank gehaald en aan de kant van de weg begraven.

Als eerbetoon aan deze drie Poolse militairen, en drie andere gesneuvelde Poolse militairen, wordt in 2005 in Vlagtwedde een bronzen herinneringsplaquette onthuld.

 

Een oud-inwoonster van Vlagtwedde, mevrouw Wesseling-Huiting, herinnert zich vooral haar contact met de soldaten nog: “De Polen waren aardig tegen ons. Ze kookten slachterij hun eten in een emmer die ze bij de wagenmaker W. Smid in de grond hadden gezet en vroegen mij of ik ook wat wilde. Ik kon ze niet verstaan, maar begreep ze wel.”

 

 

 

 

Colofon

Met dank aan:

• Polen in Beeld
• Historisch onderzoek: E. van de Ree

Foto’s: Wikipedia (4), Lonio17/Wikipedia (6), NIMH Beeldbank Defensie (7), Stichting Driel-Polen (9), Vrijheidsmuseum (10), Flevoland Erfgoed (11), 4 en 5 mei comité (13), Vereniging Eerste Poolse Pantserdivisie Nederland (14).

Van links naar rechts: het symbool van de pantserdivisie, van de Poolse luchtmacht en de Poolse parachutisten.